ALEJA VELIKANA
U blizini Varoš-kapije, u Beogradu, u okviru srpske ili Gornje varoši nalazilo se nekad Staro srpsko
groblje. Ubeleženo na Gumpovom planu Beograda iz 1688. godine, bilo je prvo srpsko groblje
tada još uvek turske varoši. Shvatajući društveno-politički značaj starog jezgra Beograda, knez Miloš je dvadesetih godina 19. veka započeo stvaranje srpskog dela grada oko Varoš-kapije i Saborne crkve.
Izgradnja ovog dela Beograda bila je razlog da se 1826. godine, odlukom kneza Miloša, Staro srpsko groblje preseli na Tašmajdan, tadašnju periferiju varoši. Beograd se širio i gradio te se Staro tašmajdansko groblje, pola veka nakon osnivanja, našlo u okviru grada i postalo nedovoljno za njegove potrebe. Obezbeđeno je zemljište iznad Bulbuderskog potoka, ispod Zvezdare i na novoj lokaciji započelo je formiranje Novog groblja koje se prvi put našlo u planu Beograda iz 1884. godine, na mestu gde se i danas nalazi. Groblje je konačno uređeno 1886. godine, a Staro tašmajdansko groblje je preseljeno tamo 1927. godine.
Posle prvog svetskog rata došlo je do formiranja posebnih celina namenjenih sahranjivanju ljudi
od posebnog nacionalnog značaja: Aleje velikana i Arkada. Otkupom zemljišta za Francusko vojno groblje 1922. godine, prošireno je i civilno groblje sa još jednim redom parcela i prostorom na kome je formirana prva celina na Novom groblju namenjena sahranjivanju istaknutih ličnosti iz
društveno–političkog i kulturnog života Srbije – Aleja velikana. Izgradnja grobnica u Aleji velikana
započeta je 1926, a završena je 1927. godine. U grobnice su planski prenošeni posmrtni ostaci
nacionalnih velikana. Sa drugih parcela na Novom groblju u Aleju velikana preneti su posmrtni ostaci
generala Miloša Vasića, književnika Petra Kočića, akademika Jovana Cvijića, dobrotvora Velimira
Mihaila Teodorovića, a sa Starog tašmajdanskog groblja posmrtni ostaci književnika i patriote
Stevana Vladislava–Kaćanskog, filozofa i pesnika Milana Kujundžića- Aberdara, dobrotvora Ilije
Milosavljevića-Kolarca. Iz Štipa su preneti posmrtni ostaci generala Mihaila Kovačevića, a iz Budimpešte kompozitora Kornelija Stankovića.
Aleju velikana danas čine 23 grobnice i tri kapele sa 119 sahranjenih. Pomenuta aleja se po pravilu
ne proširuje i u ovom trenutku nisu planirana nova sahranjivanja, osim u izuzetnim slučajevima, kao
što je bilo 2013. godine sa heroinom Prvog svetskog rata Milunkom Savić čiji su posmrtni ostaci 40 godina nakon smrti preneti iz porodične grobnice u aleju, i kao što se pre izvesnog vremena desilo sa ostacima istaknutog teoretičara i vođe socijalističkog pokreta, Dimitrija Tucovića, koji su našli večni mir u Aleji velikana na Novom groblju. U okviru ove celine nalazi se preko dvadeset porodičnih grobnica
znamenitih ličnosti 19. i 20. veka. Prostornu celinu Aleje velikana upotpunjuju tri kapele izvedene
po projektima istaknutih srpskih i ruskih arhitekata: kapela koju je država u znak zahvalnosti podigla dobrotvoru Velimiru Teodoroviću, i dve privatne kapele, porudžbine porodica kompozitora
Stevana Hristica i akademika Vladimira i Ivana Spužića.
Danas, nakon više od jednog veka postojanja, novo groblje predstavlja svojevrstan „Muzej na
otvorenom”. Zahvaljujući brojnim spomenicima, arhitektonskim celinama, skulpturama, kao i velikom
broju znamenitih ličnosti sahranjenih na ovom prostoru, Novo groblje je 1983. godine proglašeno za
kulturno-istorijsko dobro od velikog značaja za Republiku Srbiju. Godine 2004. Novo groblje je postalo
član Udruženja kulturno značajnih grobalja Evrope (ASCE).
